Méthos

In 2018 werd het water afgesloten bij 1200 gezinnen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In 2009 was dat het geval bij 98 gezinnen. Deze explosie aan afsluitingen en de stijging van de armoedecijfers hebben de Gewestelijke overheidsdiensten doen beslissen om het fenomeen van “waterarmoede” aan te pakken. Daarnaast benadrukte de regering van het Brussels Gewest nogmaals dat toegang tot water een basisrecht is en dat de afsluiting van toegang tot water een schending hiervan is. In samenwerking met Sia Partners, bracht Méthos publieke en sociale actoren samen om concrete en sociale oplossingen te ontwikkelen.

De resultaten en het cijfermateriaal van heel wat van de studies houden echter geen rekening et de individuele leefsituaties van mensen en zijn dus onvoldoende om het fenomeen van waterarmoede echt te begrijpen. Waarom bevinden mensen zich in een situatie van waterarmoede in een stad zoals Brussel? Welke gebeurtenissen kunnen leiden tot afsluiting van het waternet? Waar situeren zich problemen? Wie zijn de mensen in waterarmoede? Met welke moeilijkheden worden ze eerst geconfronteerd? Pas wanneer we een duidelijk antwoord hebben geformuleerd op bovenstaande vragen, wordt het mogelijk om over aangepaste oplossingen na te denken. Dit is waar het om draait in etnografisch onderzoek: veldwerk verrichten bij mensen die zich in een situatie van waterarmoede bevinden.

Download .pdf

Ons onderzoek focust zich op de ervaring van gezinnen in waterarmoede in verschillende Brusselse gemeenten. Tijdens de diepte-interviews bij de gezinnen thuis, maakten we ruim de tijd om de verhalen van het leven in waterarmoede op te tekenen, waarbij elk op zijn/haar eigen manier tracht “het hoofd boven het water te houden”.

Het was op een winteravond. We kwamen rond 19h thuis en er was geen electriciteit en water meer. Ik kwam toe met mijn 4 kinderen.

Systemische armoede

Zelden is het fenomeen van waterarmoede een op zich staand feit. Gezinnen ervaren waterarmoede als deel van een groter armoedeverhaal. Gezinnen hebben schulden en hebben de grootste moeite om hun uitgaven onder controle te houden. Het merendeel van de gezinnen woont in huurwoningen, vaak in slechte staat, slecht geïsoleerd, met verborgen gebreken en lekken, waardoor de bedragen op hun gas-, elektriciteits- en waterfacturen gigantisch hoog zijn. De meeste gezinnen kunnen deze kosten niet dragen maar evenmin verhuizen wegens hun financiële kwetsbaarheid. Er komt weinig tot geen initiatief van huiseigenaars om hun eigendommen te renoveren.

Daar waar je geen oplossing ziet, wegens de problemen nog zwaarder door.

De prioriteit: morgen veilig stellen

Voor deze gezinnen zijn financiële afwegingen over wat wel en niet betaald kan worden een constante zorg: welke rekening moet eerst worden betaald? Welke factuur kan ik opzij zetten, als in het maar voor een tijdje? Met het lage inkomen waarover ze beschikken, maken zij de keuze om op korte termijn minimale leefomstandigheden te garanderen: een dak (er is de constante angst om op straat te belanden), kledij voor de kinderen (het verantwoordelijkheidsgevoel tegenover de kinderen is immens) en eten, ook al sluiten sommigen de maand af met rijst en suikerwater.

Waterfacturen worden één tot drie keer per jaar verstuurd en gezien de hoge factuurbedragen vallen ze voor de meeste gezinnen in de categorie van “hoge rekeningen”, i.e. facturen die onmogelijk te betalen zijn in een leven met grote financiële kwetsbaarheid. Het is niet ongewoon dat zulke facturen genegeerd of vergeten worden. Het is een manier om afstand te nemen van een realiteit die men niet begrijpt, niet onder ogen kan zien of waaruit men geen uitweg ziet.

Ik kon niet. Ik heb het gewoon zo gelaten. Ik heb een schuif met veel brieven, ik stop er alles in.

Nieuwe vormen van precariteit

De diversiteit van de situaties tussen de gezinnen is frappant. Naast de mensen die zich in een situatie van generatiearmoede bevinden, zien we evenzeer personen die voordien geen noemenswaardige moeilijkheden hadden (studies, job, huisvesting). Onverwachte problemen met gezondheid, scheiding of ontslag leidden tot een situatie van armoede, recent vaak nog versterkt door de Covid-19 pandemie.
De populatie die te maken heeft met waterarmoede is dus verre van homogeen. Het maakt dat we interventiemethodes dringend moeten aanpassen aan de veelsoortige situaties waarin gezinnen zich kunnen bevinden.

Het is geen situatie waar ik gelukkig mee ben. Het is moeilijk en ik heb geen zin om achter de sociale diensten te lopen. Ik wil gewoon mijn werk doen. 

Een complex systeem

Ons werk laat ons ook toe om de redenen van het “niet-gebruik van rechten” (“le non-recours”) beter te begrijpen. Deze vraag wordt vaak gesteld door publieke overheden: waarom belanden zoveel gezinnen toch voor de vrederechter of in een situatie waarbij het water wordt afgesloten, ondanks de bestaande hulpstructuren? Waarom wenden zo weinig gezinnen zich tot de bestaande hulp (en vergroten ze daarbij het risico om nog dieper in armoede weg te zakken)? 

Onze studie toont aan hoe sterk deze gezinnen op zichzelf aangewezen zijn en hoe moeilijk het voor hen is om te weten bij wie ze moeten aankloppen. De eigenaar, syndicus, technicus, OCMW, de waterleverancier, verenigingen enz, … water en de wateradministratie vormen een complex infrastructureel en administratief geheel. Mensen die geen moeite hebben om hun waterrekening te betalen, hoeven dit complexe systeem niet te begrijpen. Ze hoeven zich geen vragen te stellen over de werking van de meter, de meeteenheden, de grafieken op facturen, de verklaringen verzonden door de eigenaar of syndicus. Gezinnen in een precaire situatie ervaren deze complexiteit, vaak wanneer ze zich in een noodsituatie bevinden, alleen zijn en/of zonder financiële middelen vallen. Daar bovenop groeit het gevoel van schaamte en schuld.

Aanbevelingen

De studie, de lessen en de aanbevelingen werden steeds teruggekoppeld naar een werkgroep bestaande uit de waterbeheerder Vivaqua, Leefmilieu Brussel, het OCMW en verschillende actoren in de strijd tegen armoede. Op basis van de resultaten heeft deze werkgroep onder leiding van Méthos en Sia Partners via een aantal workshops een reeks acties en maatregelen ontwikkeld, inclusief de prioriteiten die aan de regering moeten worden voorgesteld om het fenomeen van waterarmoede tegen te gaan.

Lectuur
• Het integrale rapport (FR)

Referenties en bibliografie
• Accès à l’eau, un droit pour tous? Paroles de naufragés, Mars 2018, FdSS & SocialEnergie
• De l’eau pour tous! Etat des lieux de la précarité hydrique en Belgique - 2019, Fondation Roi Baudouin
• Baromètre de la précarité énergétique et hydrique, Analyse et interprétation des résultats 2009-2018, Fondation Roi Baudoin, avril 2020
• Durabilité et pauvreté, Contribution au débat et à l’action politiques - Rapport Bisannuel 2018-2019, Service de lutte contre la pauvreté, la précarité et l’exclusion sociale
• (Re)cours toujours - Comprendre et combattre le non-recours aux droits pour lutter contre la précarité énergétique et hydrique, Centre d’Appui Social Energie, mars 2020
• Water affordability : Public operators’views and approaches on tackling water poverty, Aqua Publica Europea
• Measuring water affordability in developed economies. The added value of a needs-based approach, J. Vanhille and al.
• Etude sur les consommations résidentielles d’eau et d’énergie en Wallonie, AquaWal et CEHD, novembre 2015

Een project in samenwerking met Sia Partners.